ТҮҮХЭН ДУРСГАЛТ ГАЗАР
Мандах сум- Өлгий хийд
Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт орших Өлгий хийд 1745 онд байгуулагдсан бөгөөд тухайн цаг үедээ 1000 гаруй ламтай олны хөлийн газар байв. Богд Жавзандамба хутагтаас “Жанчивтэгчилин” хийд хэмээн нэр шагнуулсан энэ хийд Богд хаант монгол улсын Олноо Өргөгдсөн 3-р он буюу 1913 онд Бодь Амгалант хийд хэмээх нэр авч байжээ.
Тус хийд нь Өлгий уулын бэлд, уул руугаа түрж орсон байдалтай, баруун хойд талаараа Баян-Улаан хэмээх рашаан ус бүхий уулс, зүүн хойд талаараа Хорго хайрхан уул, урд талаараа Эргэлийн зоогоор хүрээлэгдсэн үзэсгэлэнт байгаль дунд боссон түүхэн цаг үедээ тун ховор содон бүтээн байгуулалтын нэг байжээ. Гол дуганыхаа ард даяан хийж бясалгадаг агуй байсан нь одоо ч хэвээр. Өлгий хийдийн лам нар эрдэм чадлаараа Монгол даяар алдартай байсан төдийгүй энэ хийдээс олон эрдэм номтой лам нар төрөн гарсан байна. 1936 онд тус хийдийн 20 гаруй толгой ламыг баривчилж эхэлснээр улс төрийн эсэргүү нарын бүлгэм хэмээх хэрэг тулган 1792 тоот хавтаст хэрэг нээж ихэнх лам нарыг буудан хороожээ. Ингэж Өлгий хийдийг дайрсан хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн байна. 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үед балгас болж устгагдсан Өлгий хийд Сөнөсөн хот хэмээн түүхэнд тэмдэглэгдсэн үлдсэн юм.
Түүхэндээ гурван удаа сөнөж гурван удаа сэргэн мандах учиртай хэмээн зөгнөгдсөн тус хийдийг 1990 оноос дахин сэргээж Аръяабал сүмийг өмнөхөөс нь арай багасган барьж лам хуваргууд нь хурал ном айлдаж байна. Хийдийн хуучин дүр төрхөөс Чойр дацангийн хойд талын туурга, лам нарын сууц байшингийн балгас болон хана туурга дуган дацангийн буурь үлджээ.
Далавчээ дэлгээд бууж байгаа бүргэдийн дүрт Халзан бүргэд уулын энгэрт төвхнөж мянга мянган жилийн түүхийг бичиж үлдээсэн энэ хийдийн ойр орчимд амьдарч буй амьтай бүхэн дөрвөн хүчтэнээр хүрээлүүлж аливаа гай барцадаас хол байхын нигүүртэй гэж нутгийн олон бэлэгшээдэг байна. Тиймдээ ч өнөө хэр Өлгий хийдийн сүр хүч хэвээр оршиж энэ газарт ивээл буянаа хайрлан байдаг бололтой.
